Een onopvallende pot uit Lesotho - herkomstonderzoek in de praktijk

Herkomstonderzoek is vooral belangrijk als het om gestolen voorwerpen gaat of om voorwerpen die teruggevraagd worden door landen van oorsprong. Maar dit zijn niet de enige redenen waarom het voor musea belangrijk is om de herkomst van hun collecties te onderzoeken. Soms zijn de meest interessante verhalen verbonden aan de meest bescheiden voorwerpen. Dit wereldverhaal belicht het herkomstonderzoek van een ogenschijnlijk onopvallend voorwerp - en laat het proces en mogelijkheden van herkomstonderzoek zien. 

De pot arriveerde op 2 augustus 1869 in het Rijks Ethnografisch Museum - het huidige Wereldmuseum Leiden - in een collectie van ca. 200 voorwerpen, afkomstig uit de hele wereld. Deze voorwerpen waren onderdeel van de Christy collectie van The British Museum die voorwerpen die dubbel voorkwamen in deze collectie ruilde tegen dubbele voorwerpen in de collectie van het Rijks Ethnografisch Museum. Zo’n ruil tussen musea - om de collectie uit te breiden - gebeurde in het verleden wel vaker. The British Museum vermeldde dat het ging om ‘a clay bowl for holding milk, etc.’ en dat de pot door Basotho - een cultuur in Zuid-Afrika - gemaakt was maar gaf verder geen informatie. Maar waar kwam de pot dan vandaan?

Kan deze pot afkomstig zijn van de International Exhibition in 1862? In deze wereldtentoonstelling was namelijk een hele sectie gewijd aan de Britse Natal kolonie - nu onderdeel van Zuid-Afrika. Op een afbeelding van de Natal Court in The Illustrated London News is een groot aantal voorwerpen uit Zuidelijk-Afrika te zien, inclusief een aantal potten die op deze pot lijken. 

De Natal Court in de International Exhibition in 1862 in Londen. Aan de linkerkant zijn potten opgesteld. Gravure van Thomas Harrington Wilson. The International Exhibition, View in the Natal Court. https://archive.org/details/sim_illustrated-london-news_1862-07-05_41_1152/page/20/mode/2up 

De potten vielen op bij één van de bezoekers van de International Exhibition, Duncan Macdonald, hij beschreef ze zo: ‘Twee of drie artikelen van rood aardewerk, die toebehoorden aan de beroemde Moshesh, zijn van een verrassend uitstekende kwaliteit. De gladheid en afwerking getuigen van een aanzienlijke vaardigheid in de kunst.’   

The British Museum bewaart een soortgelijke pot van lichtbruin aardewerk met een paar zwarte vlekken die aan Moshesh wordt toegeschreven. Omdat de pot in het Wereldmuseum Leiden uit dezelfde collectie komt lijkt het aannemelijk dat deze potten dezelfde herkomst hebben. Maar kan dit bewezen worden? 

Gelukkig schreef de commissaris van de Natal Court, R.J. Mann, een tentoonstellingscatalogus. Daarin wordt vermeld dat voorwerpen die gemarkeerd zijn met het voorvoegsel B een bijdrage aan de tentoonstelling zijn van de beroemde Basuto Chief, Moshesh, en namens hem aan de Natal Government werden gestuurd. Ook wordt vermeld dat B324 melkpotten van verfijnd Basuto aardewerk betreft.  

Als deze pot in Wereldmuseum Leiden afkomstig is van de International Exhibition in 1862 dan is het inventarisnummer uit 1862 misschien nog op de pot te vinden? Bij een zorgvuldig onderzoek van de pot bleek dat er inderdaad nog een vaag inventarisnummer in potlood op een kant was te ontwaren - B324 - net zoals in de tentoonstellingscatalogus. Daardoor werd het 160 jaar later mogelijk om de herkomst van deze pot te achterhalen.  

Wie is deze beroemde en befaamde Moshesh? Dit is een verwijzing naar Moshoeshoe I (ca. 1786-1870), de stichter en eerste koning van Lesotho. In de 19e eeuw werd het centrale deel van Zuidelijk-Afrika geteisterd door herhaalde strijd waarin verschillende groepen macht en gebied probeerden te verkrijgen, te midden van de koloniale expansie door Europese mogendheden. 

Moshoeshoe groeide in deze periode uit tot één van de meest briljante en invloedrijke personen in de geschiedenis van deze regio. Moshoeshoe vestigde zich hoog in de Maloti bergen (in Sesotho) of Drakensberg (in Afrikaans). Hier bood hij een veilige haven aan vluchtelingen die de oorlogen ontvluchtten, en stichtte een nieuwe natie Basutoland - het huidige Lesotho. Moshoeshoe onderhandelde met Britse en Nederlands sprekende Boeren en vestigde handel met hen om geweren en producten te verkrijgen die nodig waren om de onafhankelijkheid en welvaart van zijn mensen te waarborgen. In 1861 bezocht de Engelse magistraat J.M. Howell Moshoeshoe namens de Natal Government, om voorwerpen voor de tentoonstelling te verkrijgen. Moshoeshoe stemde daarmee in en gaf Howell een aantal voorwerpen waaronder deze pot. 

Moshoeshoe I - stichter en eerste koning van Lesotho - en zijn ministers. Fotograaf en datering onbekend. Collectie Bensusan Museum. Wikimedia Commons 

Deze bescheiden pot neemt beslist een ongewone plaats in de museumcollectie van Zuidelijk-Afrika in. Het is een voorwerp dat niet door een Europese verzamelaar maar door de koning van een onafhankelijk Afrikaans koninkrijk naar een 19e eeuwse wereldtentoonstelling is gestuurd. Helaas komt dat niet vaak voor bij een koloniale collectie. 

Deze pot en de bijzondere herkomstgeschiedenis ervan zijn onderdeel van de tentoonstelling Onvoltooid verleden: Teruggeven, houden, of...?, te zien in Wereldmuseum Amsterdam. 

• Voor een volledig verslag van Howells bezoek aan Moshoeshoe voor dit doel zie het volledige artikel getiteld "Thabo Bosigo - Notes of a Traveller", gepubliceerd in de krant de Natal Witness en gedateerd 27 december 1861.
• Basutoland Records: Copies of Official Documents of Various Kinds, Accounts of Travellers, &c, Volume 2, pp. 609-611. Relevante informatie is te vinden op p. 610: https://books.google.nl/books?id=4MQNAAAAQAAJ&newbks=1&newbks_redir=0&vq=howell&dq=howell%20moshesh&pg=PA610#v=onepage&q&f=false
• Zie collectiebestand: Af,0.312 - Af.4157 (Moshoeshoe I 1862 collection) https://www.britishmuseum.org/collection/object/E_Af-476