Stil vanachter een boeket ontmoeten een paar ogen onze ogen. Het is één van de acht zelfportetten van een vrouw op een bijna lege zolder. Ze zijn een visueel dagboek van haar lange onzekere zoektocht naar asiel en een nieuwe plek die een thuis kan worden. In dit wereldverhaal lees je hoe deze foto’s die innerlijke reis van Hélène Amouzou weerspiegelen.
Licht valt binnen via een raam op zolder. Het vangt de patronen op het gescheurde behang en een boeket bloemen dat op tafel staat. Alle details worden uitgelicht maar niet de vrouw die stil vanachter de bloemen staart. Haar gezicht is als een silhouet afgebeeld, als een vage geestverschijning. De ogen in de achtergrond ontmoeten de onze. Deze vrouw is Hélène Amouzou - de fotografe die zichzelf portretteert.
Hélène Amouzou (Togo, 1969) maakte tussen 2007-2011 een aantal fotoseries met zelfportretten. Ze beschouwt deze zelfportretten als een visueel dagboek over de eenzaamheid, droefenis en vermoeidheid die zij ervoer tijdens haar twee decennia durende zoektocht naar asiel. Alle foto’s zijn gemaakt op de zolder van haar huis in Sint-Jans Molenbeek in Brussel waar ze een toevlucht zocht. Deze foto's zijn een schrijnende weerspiegeling van de manier waarop duizenden mensen het verlies van hun huis en persoonlijkheid doorstaan wanneer ze gedwongen worden te verhuizen. Het Wereldmuseum heeft in 2015 acht zilvergelatine zelfportetten gekocht. Hieronder volgt het verhaal achter deze foto’s.
Hélène Amouzou ontdekte de camera, een videocamera om precies te zijn, door een vrouw die zij via de kerk ontmoette. Ze verbleef toen al zeven jaar in België, sinds ze met haar dochter in 1997 uit Togo vluchtte. Ze voelde zich meteen vertrouwd met een camera. Met geleende apparatuur maakte ze in haar vrije tijd videos. Op de Molenbeek Academy of Drawing and Visual Arts maakte ze kennis met de donkere kamer en die ruimte zou een keerpunt in haar leven markeren.
Eén van de eerste studie-opdrachten op de academie was het maken van een zelfportret, een opdracht die bijzonder confronterend was. Azoumou vond het moeilijk om zichzelf te laten zien, om de hoofdpersoon in haar werk te zijn. Na meerdere mislukte pogingen lukte het haar om haar handen en voeten te fotograferen - foto’s waarop zij zichzelf niet volledig hoefde te presenteren.
Een bezoek aan de zolder van haar huis betekende een keerpunt in haar proces. De zolder was ooit het thuis geweest van andere huurders en er waren nog steeds sporen van hun vroegere leven aanwezig. Op de zolder waren meubels, een televisie, wat huishoudelijke voorwerpen en gescheurd behang achtergebleven. Deze half-lege ruimte raakte Amouzou diep. Voor haar voelde het alsof ze een ruimte had gevonden die haar levensverhaal weerspiegelde.
Amouzou begon met een 35 mm Canon camera zichzelf te fotograferen op zolder, later met een Rolleicord, als haar enige getuigen. Ze ontdekte dat haar portret onherkenbaar bleef als ze zichzelf in beweging fotografeerde met een verlengde sluitertijd en laag-lichtgevoelige film. Op de foto lijkt haar figuur lijkt te bewegen, reizend door het frame als een vluchtende figuur, onbepaald en wazig. Ze kiest voor zwart-wit film omdat de tint en textuur van zwart-wit film passen bij de rauwe en introspective aard van haar foto’s. En zwart-wit foto’s kan ze zelf ontwikkelen en afdrukken, en de beelden bewerken naar gelang de gevoelens die ze wil overbrengen.
In de fotoseries die Amouzou in de jaren daarna maakte voegde ze elementen aan de foto’s toe of liet die juist weg. De jurk met de bloemenprint bijvoorbeeld die op vele foto’s delicaat aan de muur hangt of over een stoelleuning ligt. De levendige bloemenmotieven herinneren haar aan haar verleden in Togo. In de portretten zocht ze naar een verbinding en reflectie van datgene wat ze verloren had. De reiskoffer die vaak opvallend aanwezig is herinnert aan haar zoektocht en de emotionele belasting daarvan.
Hélène Amouzou slaagt erin om je met elke foto haarscherp te raken. Ze laat de kijker de woede, fustratie en angst zien die zij ervaren heeft maar zonder medelijden op te wekken. Haar blik daagt ons uit om te erkennen dat iemand zijn of haar persoonlijkheid kwijt raakt als je gedwongen wordt om te migreren. Een verlies die mensen achterlaat in een toestand van onzekerheid, tussen leven en dood, zonder een plek om volledig te bewonen. De title Entre le papier peint et le mur (Between Wallpaper and Wall) van haar fotoboek uit 2009 verwoordt dit gevoel.
Hélène Amouzou heeft de zolder verlaten. Fotografie blijft haar belangrijkste inspiratiebron waarmee ze kan blijven reflecteren op haar ervaringen in ballingschap. Haar foto’s raken ook aan de wereldwijde migratie die de levens van 110 miljoen mensen beïnvloedt omdat zij gedwongen zijn om elders hun toevlucht te zoeken.
De foto’s van Hélène Amouzou’s zijn tot 31 oktober 2024 te zien in de tentoonstelling In Schitterend Licht in het Wereldmuseum Leiden.
Amouzou, H & Bindi, V (31 October 2023). Reflections on the Self. Autograph: https://autograph.org.uk/blog/artist-interviews/reflections-on-the-self/
Amouzou, H & Nur Goni, M (November 2010). Entre le papier peint et le mur », photographies d’Hélène Amouzou. Africultures: https://africultures.com/entre-le-papier-peint-et-le-mur-photographies-dhelene-amouzou-9845/
Autograph (2023). Hélène Amouzou: Voyages. Autograph: https://autograph.org.uk/exhibitions/helene-amouzou-voyages
Jansen, C (11 Dec, 2023) Hélène Amouzou review – spectral self-portraits of a soul in torment. The Guardian: https://www.theguardian.com/artanddesign/2023/dec/11/helene-amouzou-self-portraits-reveal-a-migrants-struggle-autograph
Rivery, F (2 May, 2023). De l’exil intérieur, par Hélène Amouzou, photographe. Le blog de Fabien Ribery: https://lintervalle.blog/2023/05/02/de-lexil-interieur-par-helene-amouzou-photographe/
Roberts, J (November 12, 2012). Europe week: Hélène Amouzou. Lenscratch: http://lenscratch.com/2012/11/europe-week-helene-amouzou/
Spoto, E (30 May, 2014). Dans l’antre d’artistes: Hélène Amouzou, Bruzz: https://www.bruzz.be/fr/culture/art-books/dans-lantre-dartistes-helene-amouzou-2014-05-30
UNCHR (n.d.) Safeguarding individuals: Women. UNCHR: https://www.unhcr.org/what-we-do/how-we-work/safeguarding-individuals/women
UNCHR (October 2023). Refugee Data Finder: https://www.unhcr.org/refugee-statistics/