Voorbij het beeld

Onlangs is uitgebreid onderzoek gedaan naar foto’s die sinds de jaren 1940 zijn gemaakt en in onze collectie te vinden zijn.  Dit onderzoek is onderdeel van het Project Fotografie Collectiekennis gelanceerd door Stichting Behoud Moderne Kunst, in samenwerking met de UvA, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en dertien andere musea. Doel van het project is om fotografische kunstwerken duurzaam te conserveren en daarmee zichtbaar en toegankelijker te maken voor het publiek. In dit Wereldverhaal lichten we al een tipje van de sluier op en ontdek je dat een foto meer is dan alleen het beeld.

Als museumbezoeker kijk je naar het beeld op een foto; en denk je wellicht wat zie ik? Waar je als kijker vaak niet bij stil staat, is dat dit beeld tot stand komt door een chemisch proces. Sinds de uitvinding van de fotografie in 1839, is een scala aan fotoprocedés ontwikkeld. Het NMVW wil al deze verschillende procedés zo goed mogelijk conserveren. Dit om de verschillende maaktechnieken te archiveren en de foto's te bewaren voor de komende generaties. Maar niet alle achteruitgang is te voorkomen: wie herinnert zich de oranje verkleurde foto’s van de jaren 1970-1980 niet? 

Er komt heel wat bij kijken om foto’s goed te kunnen bewaren. Een koele opslag kan chemische veroudering vertragen, maar niet voorkomen. Bovendien moet je bij het conserveren ook rekening houden met andere aspecten van de foto, zoals de dragers. Bijvoorbeeld of foto’s in albums vastgezet zijn met lijm of fotohoekjes, of door een kunstenaar voorzien zijn van een passende lijst. Kortom, datgene waar je misschien niet meteen naar kijkt, is een belangrijk onderdeel van de foto en is vaak bewust door de (amateur)fotograaf gekozen.

Foto’s in kleur zijn nu niet meer weg te denken uit ons dagelijks leven. Dat was in de jaren na de uitvinding van de fotografie wel anders. Fotografie werd met groot enthousiasme ontvangen, het was voor het eerst mogelijk om bijvoorbeeld personen precies weer te geven. Het enige gemis was kleur.

Al in de 19de eeuw werden er pogingen gedaan om kleurenfotografie te ontwikkelen. Om toch gekleurd beeld te maken werden er foto’s met de hand ingekleurd. In de collectie van onze musea zijn spectaculaire voorbeelden te vinden uit bijvoorbeeld Japan die met de grootste zorgvuldigheid zijn ingekleurd, zoals de foto hieronder.

Op het oog is de onderstaande foto niet een bijzondere, toch? Of wel? Deze foto toont jonge tabaksaanplant in koloniaal Indonesië. In de museumcollectie zijn talloze albums te vinden met daarin foto’s gemaakt in opdracht van tabaksondernemingen. Toch is dit een hele spectaculaire foto, of beter gezegd dia. Het beeld is namelijk niet ingekleurd, het is een echte kleurenfoto. Het is één van de vroegste kleurentechnieken, uitgevonden door de gebroeders Lumière in 1903.

Vanaf 1907 werd deze techniek, autochroom genoemd, commercieel beschikbaar. Er zijn talloze voorbeelden van, grotendeels gemaakt in Europa.  Een autochroom uit Indonesië is echt een zeldzaamheid. Dat heeft te maken met het feit dat dia’s op glas zeer kwetsbaar zijn. Ook zal de temperatuur en relatieve luchtvochtigheid die daar hoger is dan in Europa, het maken van een autochroom extra ingewikkeld gemaakt hebben.

Het maken van een foto is tegenwoordig een peulenschil. De gemiddelde smartphone is voorzien van een kwalitatief goede camera. Even een Instagram filtertje erover en klaar ben je! Met deze filters kun je de look & feel van een vintage print nabootsten. Wanneer je de kleurenfoto’s uit dit Wereldverhaal goed bekijkt, valt je waarschijnlijk op hoe verschillend ze van beeldtoon en sfeer zijn. Dit alles is het resultaat van een combinatie van fototechniek, papiersoort, leeftijd van de afdruk en de omstandigheden waarin de foto bewaard is geweest.

Vanaf de jaren 1960 kwam kleurenfotografie op grote schaal beschikbaar. Dat zijn de zogeheten chromogeendrukken. Tot de introductie van digitale fotografie domineerden deze afdrukken de markt. Chromogeendrukken hebben een enorme ontwikkeling doorgemaakt om bijvoorbeeld verkleuring tegen te gaan. Ook nu nog zijn er professionele fotografen die hun werk in chromogeendruk uitbrengen, vaak verkocht als C-print. Op de foto’s hieronder zie je heel goed hoe de uitstraling van een kleurenfoto volgens hetzelfde procedé door de tijd verandert:

‘Drum Cover Girl Marie Hallowi’, 1966 (2014), fotograaf: James Barnor, TM-6510-6

Weg van Little Bay naar Philipsburg, 1964, fotograaf: Boy Lawson, TM-20017496

Tropenmuseum Junior, 1974, fotograaf: Gerhard Jager, TM-60059253‘

The Past is a Foreign Country’, 2012, Fotograaf: Anoek Steketee, TM-6479-15

Het duurzaam conserveren en toegankelijk houden van de fotocollectie begint met het identificeren van het fotografische procedé. In de praktijk betekent dat kennis van fotoprocedés en daarmee kijken naar kleurtoon, glans, drager en afwerking. Het Project Fotografie Collectiekennis werkt aan een digitale tool die door ons gebruikt gaat worden zodat dit proces vergemakkelijkt wordt.

Nieuwsgierig geworden naar dit soort ‘diepere lagen’? Lees hier (link naar pagina op betreffende sites) meer over het Project Fotografie Collectiekennis.