Marokkaanse hennakunst: TOEN en NU, DAAR en HIER

Voordat we zover zijn is het belangrijk om te weten dat henna een plant is (Lawsonia inermis in het Latijn) die gecultiveerd wordt in het zuiden van Marokko.   

De bladeren van de hennaplant worden gedroogd en vermalen tot een poeder. Hiervan maakt een neqacha een hennapasta om er vervolgens de prachtigste patronen mee aan te brengen op de huid. Neqacha is het woord voor hennakunstenaar in het Darija (Marokkaans-Arabisch).  
 
Het ambacht van hennakunst werd van oudsher overgedragen van moeder op dochter. Vandaag de dag gebeurt deze overdracht veelal binnen de vrouwengemeenschappen op een informele manier. Een officiële opleiding bestaat in Marokko niet.

In de Marokkaanse cultuur zijn er diverse manieren om henna aan te brengen. In Fez bijvoorbeeld werden patronen vroeger aangebracht met een stokje, maar in de jaren 70-80 deed de glazen hennaspuit zijn intrede, een innovatieve techniek die sindsdien de populairste methode in Marokko is geworden.

Hennakunst door Fatima Oulad Thami, expert Marokkaanse hennacultuur en werkzaam als (henna)kunstenaar onder de naam Hand of Fatima. Een hennaontwerp bestaande uit traditionele Fessi elementen gecombineerd met patronen geïnspireerd op de gezichtstatoeage van haar Oma. Foto: Hand of Fatima, 2022. 

Fez staat bekend om de hoge kwaliteit van ambachtelijke nijverheid en het typerende borduurwerk (Tarz el Fassi genaamd) uit de stad is direct te linken aan de gelijknamige hennastijl. De patronen zijn nagenoeg hetzelfde opgebouwd, het uiterlijk verschilt omdat het medium anders is, maar je ziet dezelfde driehoeken, scheidingslijnen, vier verdelingen, ruiten en vierkanten. Het is overduidelijk familie van elkaar. Fessi henna veroverde niet alleen grote delen van Marokko maar ook de harten van jonge vrouwen binnen de diaspora in Europa die met deze hennastijl uiting geven aan hun identiteit. Marokkaanse henna is hiermee een rijk levend erfgoed dat zich continu ontwikkelt en aanpast aan de tijdsgeest. Henna is dan ook bijgeschreven op zowel de Nederlandse lijst van immaterieel cultureel erfgoed als de representatieve lijst van cultureel erfgoed van de mensheid van Unesco.

Voor degenen die ook graag een versierde hand ambiëren maar geen neqacha kunnen inhuren zijn er sjablonen die het proces vereenvoudigen. Je plakt ze op de hand en daarna smeer je de hennapasta eroverheen. Dit is een tape-resist techniek die in het zuiden van Marokko ook wel uit de losse pols wordt aangebracht door wederom professionals. De neqacha “tekent” dan met hele dunne reepjes tape een patroon op de huid waardoor er een “negatief” patroon op de huid overblijft.

Naast volksgeloof is er islamitische overlevering waarin wordt verteld dat er een vrouw naar de profeet komt, die zich in zijn tent bevindt. Ze steekt haar hand naar binnen en de profeet vraagt of ze een man of een vrouw is. Aan alleen haar hand kan hij dat niet zien. Daarom raadt hij vrouwen aan om hun handen te kleuren met henna, opdat hij hen op de correcte manier kan bejegenen. Daarmee wordt het gebruik van henna een Sunnah. Daarmee wordt bedoeld dat het wordt gedaan in navolging van het gedrag en karakter van de Profeet (vzmh)  
 
De hennaplant en de gebruiken en rituelen krijgen op deze manier zoveel betekenis, dat dat de esthetische waarde van de versiering bepaalt. Die zit dus, niet per definitie, in de finesse van het aanbrengen, zoals dat door westerse ogen vaak wel gezien wordt. 

Een Marokkaans hennaritueel is holistisch van aard. Het raakt onder andere aan spiritualiteit, vrouwelijkheid, schoonheid, mentaal welzijn en gemeenschapszin. Ook al zijn oorspronkelijke betekenissen vandaag de dag veelal vergeten, ze hebben er wel voor gezorgd dat deze hennarituelen nog steeds een essentieel onderdeel vormen in het leven van vrouwen met Marokkaanse roots. 
 

Bruidshenna in Fessi-stijl voor een bruid met Marokkaanse roots in Nederland. Ook de kaftan en het kussen waar haar voeten op rusten, die deel uit maken van een ensemble dat speciaal voor de hennadag gebruikt wordt, zijn geborduurd in de klassieke borduurstijl uit Fez. Het gebruiken van wit met groen is traditioneel, waarbij wit staat voor zuiver- en puurheid. Groen is de kleur van de Islam. Foto: Hand of Fatima. 

Deze met henna geverfde doek is of rond 2000 speciaal voor de markt van verzamelaars gemaakt of een oudere doek die door Amazigh vrouwen werd gedragen. In de 19e eeuw en de eerste helft van de 20e eeuw werden dergelijke doeken als hoofddoek dan wel omslagdoek gedragen. Ze behoorden tot de dagelijkse dracht van vrouwen van de Ahel Telt bevolkingsgroep die woonde in het overgangsgebied Beni Ouarain (Midden-Atlas) naar het Rifgebergte. De meeste Nederlanders met Marokkaanse roots vinden hun oorsprong in het Rifgebergte.

Imazighen (meervoud), Amazigh (enkelvoud), zijn de oorspronkelijke bewoners van Noord-Afrika en worden in het Nederlands vaak Berbers genoemd. Berber is een term die is afgeleid van het Griekse barbaros, een klanknabootsing van het in Griekse oren klinkende “gebrabbel”, de taal, die vreemdelingen spraken. Ook het woord barbaar is hiervan afgeleid. Beide zijn reden voor de Imazighen om de term Berber niet meer te gebruiken. “Imazighen” betekend vrije mensen. 

Rond de eeuwwisseling maakten Amazigh vrouwen doeken die versierd waren met henna patronen die gebaseerd waren op doeken die in de 19e eeuw en eerste helft van de 20e eeuw door vrouwen werden gedragen als hoofddoek en omslagdoek. De henna patronen waren ontleend aan een foto en beschrijvingen van Marcel Vicaire uit 1938.

Toen deze nieuwe doeken op de markt kwamen werd het gerucht verspreid dat er nog maar vijftien oude exemplaren over waren gebleven. Aangetrokken door de zeldzaamheid van de doeken boden verzamelaars hoge prijzen: van zo'n 2.300 euro in 1999 tot meer dan 10.000 euro in 2002. Op dat moment waren er al meer dan honderd doeken op de markt gekomen. Volgens andere deskundigen werden de doeken echter ook nog later in de 20e eeuw gemaakt en koolstofdatering bevestigde dit. Verder onderzoek moet uitwijzen of deze doek een oude of nieuwere doek is. 

Is het echt zo belangrijk te weten hoe oud deze doek is? Wie bepaalt dat er echt een einde is gekomen aan het maakproces, of misschien is het slechts een pauze in de 20e eeuw?  Zit de waarde van de doek in de betekenis die wetenschappers, onderzoekers en verzamelaars eraan geven? Of kunnen we deze doeken ook zien als een weerspiegeling van de makers?  
 
Kan het niet juist symbool staan voor de ongehoorde stem van de Amazigh vrouwen door de geschiedenis heen. De orale tradities die overgedragen zijn van generatie op generatie bestaan nog steeds, ondanks dat sommige technieken verloren gaan. Voorwerpen komen er anders uit te zien. Wellicht hebben deze sluiers plaats gemaakt voor een synthetische variant, maar zelfs dan is dat nog steeds de getuigenis van het verhaal van deze vrouwen, want ook het maken en dragen van deze doeken en sluiers is levend erfgoed, waarbij de verschijningsvorm zich altijd zal blijven aanpassen. 

Als eerbetoon aan deze vrouwen maakte ik samen met mijn moeder dit zelfportret, waarbij mijn wollen hennasluier de blikvanger is. De ouderdom ervan weet ik niet en wellicht zijn de patronen recent aangebracht op een weefsel dat er opzettelijk oud uitziet, voor de toeristenmarkt? Wie zal het zeggen? Ik vermoed wel dat het een vrouw is geweest die de patronen die ze kent vanuit haar culturele erfgoed erop heeft aangebracht. De patronen zijn typerend in Amazigh stijl, maar niet aan een subgroep toe te schrijven. Juist de patronen die bekend waren bij de Feija ontbreken. 

Hopelijk kreeg de maakster van de sluier een correcte financiële vergoeding voor haar sluier, en heeft zo bijgedragen aan haar financiële onafhankelijkheid. Of heeft haar werk juist weinig opgeleverd omdat tussenhandelaren haar slechts de opdracht gaven? Of het nu gaat om uitbuiting van vrouwen of empowerment van indigenous vrouwen door toerisme, beide verhalen verdienen gehoord te worden.  Deze narratieven weerspiegelen een snel veranderende globaliserende wereld.

Als hennakunstenaar ben ik de laatste in een lange lijn van erfgoedbeoefenaars en is het mijn kracht om deze verhalen in woord en beeld te delen. 

Wil je zelf aan de slag gaan met henna? Maak met dit stappenplan je eigen hennaversiering.